TEKKE MUSİKİSİNDE ÖLÜM

Mustafa Hakan Alvan*

İslam’ın hikmet ve irfan veçhesini yaşatmak gayesini baş tacı eden tekkelerde, doğumdan ölüme kadar zamana ve zemine göre ilahi okuma âdeti vardır. Ramazan ayında oruçla ilgili ilahiler, rebiyülevvel ayında Hz. Peygamberin dünyayı teşrifi ile ilgili ilahiler, cemaziyülevvel ve cemaziyülahırda üç aylara girmeden önce manevi olarak arınmak için tövbe ile ilgili ilahiler, zilkade ve zilhicce aylarında ise hac ve kurbanla ilgili ilahiler okunur. Öte yandan dinî musiki repertuvarının kaynağı olan ilahiler, mersiyeler gibi çeşitli formlarda üretilen şiirlerin temasının ağırlık noktası, insan hayatının değişmeyen en önemli kavramı ölüm ve ahiret inancıdır.

En basit ifadeyle ölüm, her insanın hayatındaki kaçınılmaz tek gerçektir. Allaha ve ahiret gününe inanan Müslümanlar, Allah’ın emir ve yasaklarına riayet etmek zorundadırlar. Bu kurala uydukları müddetçe ahiret hayatları mutlu, uymadıkları takdirde ise azap içinde olacaktırlar. Hayat ve ölümün anlamı konusunda son yüzyılın irfan geleneğimizin önemli temsilcilerinden Sahaflar Şeyhi Hacı Hafız ve vaiz Muzaffer Ozak Efendi’nin eserlerinde ve vaazlarında sıkça dile getirdiği “İki şeyi, Allah’ı zikretmeyi ve ölümü unutursan dünyada da ahirette de helak olursun. Bir kimse ölümü ve Hakk’ı unuttu mu o kimse, yeme içmede ve yaşamada insanlar gibi olsa da hakikatte hayvanlardan daha ednâ ve esnâdır… Birçok adam kendine kabir hazırlar, ama kendini kabre hazırlamaz, hâlbuki kendini kabre hazırlaması lazımdır. Birçoğu da kıyameti sorar ama kıyamet için bir şey hazırlamamıştır. Kıyameti sorup ne yapacaksın? Kıyamet eninde sonunda kopacaktır… Doğdun, öleceksin. Ölüm bir nehir, o nehirden içmedik olmaz. Kefen bir libas, o libası giymedik kalmaz… Kabir bir kapı, oradan girmedik olmaz. Asıl mühim soru: Ölümü biliyorsun ama ne hazırladın ölüm için?” tespitleri bu bağlamda oldukça önemlidir. Muzaffer Ozak Efendi’nin Aşkî mahlasıyla yazdığı sabâ makamındaki şu ilahisi de ölüm gelmeden insanın nasıl yaşaması gerektiğini güzelce özetlemektedir:

İbret al azizim gel bu devrandan

Sana hiç fayda yok seyr ü seyrandan

Gün olur göçersin dehr-i virandan

Ayırma gönlünü emr-i Kur’ân’dan

Dünyada bâkî mi sanırsın insan

Âbâ u ecdadın hak ile yeksan

Zikr ile şükr ile dönmezse lisan

Ya iman zayıftır ya akıl noksan

Rabbini bilmektir en büyük irfan

Rabbini bulmaktır irfana burhan

Tecelli etmezse rahmet-i Rahman

Akıbet mutlaka hicran u hüsran

Arkadaş bu dünya yalandır yalan

Ölümden ders alır akıllı olan

Malını mülkünü ederler talan

Kalırsın ortada girye vü nâlân

Kazanla teneşir ederler i’lân

Evinden yükselir nâle vü efgân

Toplanır kapına emsal ü akran

Olursun ahiret yoluna revan

Tabutun içinde nihan ü pinhan

Bir namaz vaktince olursun mihman

Karşında saf tutar ahbab ü yârân

Musalla taşında olur imtihan

Kabir var hufre-i nâr-ı nîrândır

Kabir var ravza-i bâğ-ı cinandır

Kabir var mü’mine dârü’l emândır

Kabir var münkire zâr ü zindandır

Koyarlar mezara seni perişan

Başına dikerler bir küçük nişan

Kalbini Kur`ân’la etmişsen rahşân

Kabrini melekler eyler dırahşân

Ey Aşkî hayır yok fani cihandan

Gelenler gidiyor bir bir bu handan

İmanla Kur’ân’a bağlan ki candan

Dâreynde olasın şâdân ü handan

Mutasavvıflar Hz. Peygamberin “Ölmeden evvel ölünüz.” tavsiyesini zaruri bir emir telakki ederler. Bu yüzden mutasavvıflar için ölüm; nefsin ve şeytanın insan ruhunu öldüren zararlarından kurtulmanın bir aracıdır. Bu gerçek, Hüseyin Sebilci’nin uşşak makamında bestelediği Şemseddin Sivasî’nin meşhur ilahisinde “Mûtû kable en temûtûsırrını fehm eyleyen / Haşr u neşri bunda gördü nefha-i Sûrolmadan” şeklinde ifade edilmiştir.

Tekke ilahilerinde ölüm gerçeği, ölüme hazırlanmamız gerektiği, ölümü bize unutturan dünya meşguliyetlerine karşı uyanık olmamız gerektiği çok sade ama çok beliğ ifadelerle hatırlatılmaktadır. Mesela hicaz makamında bestelenen Âşık Yûnus’un “Nice bir uyursun uyanmaz mısın, dellâllar çağrışır inanmaz mısın, göçtü kervan kaldık dağlar başında…” ilahisinde, “Yunus sen bu dünyaya niye geldin, gece gündüz Hakk’ı zikretsin dilin…” diye kendisini ikaz etmesi, dinî ilimlerin hemen hepsini kapsayan özgün mısralardır. Yine Muallim İsmail Hakkı Bey’in neva makamındaki bestelediği Âşık Yûnus’un şu ilahisi nazla karışık Cenab-ı Hakk’a niyazdır:

Bir tahta yaratmışsın

Hâlim anda yazmışsın

Mevla’m ne yazdın anda

Kullar anı ne bilsin

Yedi tamu yarattın

Kâfirlere vadettin

Ana müminler girmez

Hazzı olanlar girsin

Sekiz cennet yarattın

Habibine vadettin

Ana kâfirler girmez

Müminlere ne dersin

Yüzüm kâre elim boş

Bağrım yanık gözüm yaş

İnayet eyle Mevla’m

Yûnus cemâlin görsün

Bir başka örnek, sözleri Adana vaizlerinden Kelâmî mahlaslı Cumalı Çoğal’a ve bestesi Hafız Zeki Altun’a ait nihavent makamındaki şu ilahide şair kendine şöyle öğüt vermiştir:

Ey gönül bakma cihana gün gelir seyran gider

Durma ağla gözlerim bu kafesten can gider

Sağlığı sen bil ganimet gönlünü Allah’a ver

Çağrılır kabre girersin sonra bu meydan gider

Sıdk ile Allah’a kul ol mal ü dünya fitnedir

Bir kefen giyip gidersin servet ü saman gider

Cümle halk ehl-i seferdir devr-i Âdem’den beri

Pençe-i mevte takılmış günde bin kervan gider

Hazır ol mevte Kelâmî gâfil olma bir nefes

Dost gider düşman gider ağyar gider ihvan gider

Şair Diliyle Gasil ve Defin

Bugünkü gassaller şiirden pek anlamasa da tekke şiirindeki –şimdilik– bilinen tek gasilnâmenin şairi hafız, müderris, hattat ve Osmanlı tarihinin en önemli mevlithanı Said Paşa İmamı Hasan Rızâ Efendi’dir. Ömrünün son deminde meczup olmuş bir Rifâî dervişi olan Said Paşa İmamı’nın fıkıh kaidelerine göre cenaze gasli ve defni işlemlerini anlattığı bu manzumeyi, günümüz bestekârlarından Süleyman Şahintürk rast makamında bestelemiştir:

Gasil-nâme

Ey dinde kardaş ahirette yoldaş

Gasl ü defni mevtada etmen telaş

Hizmetlerin yol ile yazdım bakın

Dişi erkek gasl ü defnini yapın

…

Nazar-ı Hakk gidince cismi tenden

Ruh makamına gider bil tez elden

…

Gasl olunmazdan evvel devrin edin

Sülüsünden yaşına göre edin

Hem dahi birlikte Kur’ân hatmedin

Kefareti yerlerine sarf edin

Kefenini dikesiz hazır ola

Gasl suyu dahi az soğuk ola

Ağır okun cüzleri yüksek tutun

Aceleyle okumayın söz tutun

Tekmilinde teneşir üzere koyun

Sülehâdan bir imam ile yuyun

…

Kalbimiz temizleyen Hakk erenler

Cismimiz temizleyen siz yârenler

Çevre etrafın üç kez buhûrlayın

Zikr-i tevhit ile gasle başlayın

…

Çıkarırken evden ağlaşmayalar

Katı avazla da çığrışmayalar

Zikr i cehri ile yab yab gidesiz

Farzı kifâye namazın kılasız

…

Bahr ü berr hacc ü seferde garîb

Olsa mümin mümine cümle şehîd

Çocuk doğsa bir nefes alsa ölse

Gasl edesiz dişi vü erkek olsa

…

Defn edince dostân cismi teni

Su dökeler hatmi dua son demi

Son selâm ile bırakıp gidiniz

Hakk’a teslim ile avdet ediniz

…

Hizmet-i meyyiti temâm Seyyid Rızâ

Etti hoşnûd ola Hatemü’l-enbiyâ

Tevhit Gecesi

Dergâh musikisi geleneğinde zamana ve zemine göre ilahi okuma âdeti olduğunu ifade etmiştik. Dergâh şeyhi vefat etmişse gasil sırasında, dervişleri tarafından sözleri Abdülehad Nûrî-i Sivâsî’ye ait şu hüseyni ilahi okunur:

Yanmaktan usanmazam pervane miyim bilmem

Hiç sonunu saymazam divane miyim bilmem

Dil-hane harâb oldu yıkıldı türap oldu

Her cânibi bâb oldu virane miyim bilmem

Kalbimde ocağım var sinemde de dağım var

Ateşte durağım var hep yâne miyim bilmem

Nûrî dem-i dehşette bahr-i gam-firkatte

Ka’r-ı yem-i hayrette dürdâne miyim bilmem

Gaslin ardından, merhum şeyhi cenaze namazı için camiye götürürken Âşık Yûnus’un hüseynî makamındaki ilahisini hep bir ağızdan okurlar:

Hayıf benim bunca geçen ömrüme

Dervişlik ne güzel sultanlık imiş

Hû dedikçe safa verir canıma

Dervişlik ne güzel sultanlık imiş

Ebûbekir hırkasın abâ biçtiler

Aşk şarabın kana kana içtiler

Ömer Osman Ali böyle göçtüler

Dervişlik ne güzel sultanlık imiş

Dervişin ayağındadır nalını

Gider cennete salını salını

Allah bilir dervişlerin hâlini

Dervişlik ne güzel sultanlık imiş

Bakmaz mısın şu dünyanın hâline

Padişahlar çare bulmaz ölüme

Dervîş Yûnus sen de şükret hâline

Dervişlik ne güzel sultanlık imiş

Tasavvuf geleneğinde Allah dostlarının vefat ettiği günün yıl dönümlerinde anılmaları, ruhlarına hediye göndermek ve şefaatlerine nail olmak maksadıyla “Tevhit Gecesi” denilen cemiyetler düzenlenir. Tevhit Gecesi’nde dervişler bir araya gelerek kelime-i tevhit okurlar. Tevhidin sonunda ise Rahman suresi tilâvet olunur. Tevhit esnasında kasidehanlar tarafından, Tevhit Gecesi yapılan zatın kendi yazdığı şiirleri varsa bunlar, yoksa da konuyla ilgili başka şiirler makamlı olarak doğaçlama okunur.

Kerbela mersiyeleri

Malum olduğu üzere, hilafetin saltanata dönüşmesiyle, devletin başına geçirilen Yezid bin Muaviye, Hz. Hüseyin’i kendisine biat etmeye zorlamış, kabul etmeyince de susuz bıraktığı Hz. Hüseyin ve ailesini 10 Muharrem’de şehit ettirmiştir. Siyasi bakımdan zamanla İslam dünyasında tatsız bir tefrikalara yol açan bu elim hadise, İslam medeniyetinde geçmeyen bir gönül yarası olarak el-ân tazedir. Aklıselim ve kalbiselim sahibi her mümin, feraseti gereği Allah Resulünün ümmetine emanet ettiği ehlibeytine muhabbet ve sorumluluk beslemesi gerektiğini bilir. Bu ferasete sahip olan ecdadımız, bunun gereğini her ortamda yerine getirmiştir. Öyle ki Osmanlı toplumunda eskiden muharrem ayında düğün gibi sürûrlu faaliyetlerden bile uzak durulurdu.

Osmanlı coğrafyasında yazılan Kerbela mersiyelerinin büyük bir çoğunluğu, sanılanın aksine ehlisünnet itikadına sahip derviş şairler tarafından yazılmıştır. Tasavvuf musikisi geleneğimizde şehadetinin ardından en çok besteli mersiye okunan zat, Hz. Hüseyin’dir. Ancak ehlisünnet itikadı gereği yazılan bazı mersiyelerde Hz. Hasan ile Hz. Hüseyin için birlikte yâd edilmiştir. Alvar köyü imamı olan Nakşî şeyhi Muhammed Lütfi Efe hazretlerinin divanında otuzdan fazla Kerbela mersiyesinin bulunması, gözden kaçırılmaması gereken bir ayrıntıdır. Alvarlı Efe hazretlerine ait Hakan Alvan’ın uşşak makamında bestelediği ilahiyi örnek verelim:

Habîb-i Kibriya ağlar (bugün eyyâm-ı) matemdir

Aliyyü’l-Murtezâ ağlar (bugün eyyâm-ı) matemdir

Semavât ü zemin ağlar bugün âlem kara bağlar

Bugün Hayrunnisa ağlar (bugün eyyâm-ı) matemdir

O şâhın derdine yandı bu âlem kana boyandı

Bugün ah arşa dayandı (bugün eyyâm-ı) matemdir

…

Hüdâ’nın lütfî ihsanı olur dostları kurbanı

Yere dökülür al kanı (bugün eyyâm-ı) matemdir

Muharrem ayında dergâhlarda görülen mersiyehânlık geleneğinin özel bir yeri vardır. Özellikle 10 Muharrem’de dergâh meclislerinde musiki eşliğinde besteli veya gazel formunda okunan şiirlere muharremiyye veya mersiyye, bunları okuyanlara da mersiyehân denir. Mersiye icraları sırasında konuya hürmeten ritim çalgıları kullanılmazdı. Dergâhlarda Yazıcıoğlu’nun Muhammediyye’sindeki “Vefâtü’l-Hasan ve’l-Hüseyn” bahri ve Fuzûlî’nin Hadîkat-üs Süedâ’sından parçalar Muharrem ayında dergâhlarda mutlaka okunurdu. Yazıcıoğlu’nun mersiyenin ilk 4 beyti ve makta beyti Hatip zâkiri Hasan Efendi tarafından nühüft makamında ve durak formunda bestelenmiştir. Mutat olduğu üzere, Sünbül Efendi Âsitânesi’nde 10 Muharrem günü tüm tekke şeyhleri toplanır, öğlen namazı sonrası Hz Hüseyin ve Kerbela şehitlerinin ruhu için mevlit okunur, aralarda mersiyeler ve muharrem ilahileri okunurdu.

Üsküdar Hallaç Baba Sadî Dergâhı’nın son şeyhi Sadeddin Nuzhet Ergun’un bildirdiğine göre, eskiden İstanbul ağzıyla güzel mersiye okuyan meşhur mersiyehânlar çoktu. Bunlar arasında Kastamonulu Zâkir Turşucuzâde Hafız Mehmed, Beylerbeyili Hakkı Bey, Üsküdar Vâlide-i Atîk Tekkesi şeyhi Hafız Şerâfeddin Efendi ve kardeşi Âgâh Bey, Beylerbeyi Camii imamı Hafız Hamdi Efendi, bestekâr Hacı Fâiz Bey, Kasımpaşa’da Hâşimî Dergâhı şeyhi rebâbî Mehmet Süreyya, Cerrahpaşa Camii imam ve hatibi na’than Hafız Kemal, zâkirbaşı Yaşar Baba, Karababa Dergâhı son postnişini Hakkâkzâde Ali Haydar Bey, Bedevî Şeyhi Ali Baba, a‘ma Aksaraylı Hafız Hasan, Mollagüranili Münîb bilhassa zikredilmelidir. Yine Malak Hafız diye meşhur olan Cerrâhî dervişi Aksaraylı Hüseyin, muhrik sesiyle İstanbul’un en meşhur mersiyehânıydı. Bandırma, İskenderpaşa ve Nureddin Cerrâhî tekkelerinde zâkirbaşılık yapan Aksaraylı Hüseyin, dâvûdî sesiyle iyi bir Kur’an okuyucusuydu. Gizlice Evliya Tekkesi şeyhi Muhlis Efendi’nin oğlu Üsküdarlı mersiyehân Hüseyin Tevfik Bey ve Cerrahpaşa Camii imam ve hatibi Hafız Mehmed Ârif Efendizâde de ünlü mersiyehânlardandı. Hüseyin Tevfik mersiye okurken düşüp bayılanlar çok olurdu. Anadolu’da da mersiyehânlıkla şöhret bulmuş pek çok mersiyehân yetişmiştir. Iğdır’da geçmiş mersiyehânların en tanınanı Meşe Ahmed Dede’ydi.

Klasik mersiyehan tavrını günümüze ulaştıran Hüseyin Sebilci (v.1975) ise Osmanlı’nın Cumhuriyet’e intikal eden son mersiyehânıydı. Muharrem ayında İstanbul’un Eyüp, Kocamustafapaşa gibi muhtelif yerlerinde sebil olarak su dağıtan bir aileden geldiği için “Sebilci” lakabıyla anılan Hüseyin Sebilci; muharrem günü su dağıtırken ehlibeyt aşkıyla kendini yere atan insanlara şahit olmuştur. Hüseyin Sebilci’nin hüzzam makamında bestelediği ve sık sık okuduğu meşhur “Zâlimler el urup hep şemşîr-i cân-rübâya, kastettiler ser-â-pâ evlâd-ı Mustafa’ya…” mersiyesinin güftekârı ise Osmanlı ordusunda görevli Koniçeli Kâzım Paşa el-Bedevî’dir. Eski İstanbul’da kazaskerlik makamına yükselen Kahyazâde Ârif Efendi’nin “Kurretü’l ayn-i Habib-i Kibriyâ’sın ya Hüseyn…” mersiyesi de çok sevilmiş, bu mersiye hüzzam makamında Hacı Ârif Bey, hicaz makamında Eyyübî Ali Rıza Bey ve hüseynî makamında Bolahenk Nuri tarafından bestelenmiştir.

Günümüzde ise ilgili mahfillerde Hüseyin Sebilcinin talebesi Hafız Celal Yılmaz, Süleymaniye Camii emekli müezzini Mustafa Başkan ve Kurrâ Hafızı Murat Taştekin bu geleneği devam ettiren isimlerdendir.

Yukarıda ismi geçen Hafız Celal Yılmaz 2014 yılında mersiye okuma geleneğine yaptığı katkılardan dolayı, Kültür ve Turizm Bakanlığının “Kültür ve Sanat Büyük Ödülü”nü Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanının elinden almıştır.

Âşıklar Ölmez

İslamiyet sadece fıkıh kurallarından ibaret değildir, dinî vecibelere tam bir teslimiyetle oluşan imanda Allah ve Resulüne muhabbetin zuhur etmesi şarttır. “…Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler…” (Mâide, 5:54). Ancak her insan bir olmadığı için bu muhabbet, bazı muttakilerde “aşk” şeklinde zirveye çıkar. Kur’ân-ı Kerîm’de bu konu “Eşeddühubben lillah”, yani “Müminler Allah’a karşı şiddetli bir muhabbet duyarlar.” (Bakara, 2:165) diye tarif edilmiştir. Allah ve Resulüne aşk ile bağlanmak, tasavvufun özüdür. Bu yüzden mutasavvıflar için ölüm, korkudan ziyade özlenen Hakk Dost’a ve asli vatanına kavuşmadır. Bu ayete binaen, Rifâî şeyhi Hayrullah Tâceddin Efendi, (Hüseyin Sebilci’nin muhayyer ve Hacı Hafız Zeki Altun’un hüseynî makamında bestelediği) ilahisinde bütün zarafetiyle âşıklar zümresine dâhil olarak ölmeyi dilemiştir:

Cemâlin hüsnüne canlar fedadır ya Resûlallah

Yüzün ayine-i nûr-i Hüdâ’dır yâ Resûlallah

…

Bu yolda can verenlere beni sultanım ilhak et

Bu Tâcî’nin niyazı bir ricadır ya Resûlallah

Kur’ân-ı Kerîm’de Allah’ı şiddetle seven Allah dostlarına, yani evliyaullaha “İyi bilin ki Allah’ın dostlarına korku yoktur, onlar üzülmeyeceklerdir.” (Yûnus 10:62) müjdesi verilmiştir. Hayatıyla Kur’ân-ı Kerîm’e şahitlik ederek tefsir eden Allah Resulünün bu dünyadan ayrılmadan önce sevdiklerine en son söylediği sözün “Refîk-i âlâya (En yüce Dost’a) gidiyorum.” olması, bu yüzden çok anlamlıdır. Allah’ı şiddetli seven ve ona dost olmuş insanlar için ölüm korkulacak bir son olmaktan çıkar, sevgiye kavuşmanın vasıtası olur. Âşıklar için dünya ve ahirette yüce Allah’ın cemâlinden uzak kalma korkusu, cehennem azabından bile beterdir. Ahmed Hatipoğlu’nun nihavent makamında bestelediği Âşık Yûnus’un şu ilahisi de bu hakikati pek güzel anlatır:

Nice feryat edip zârı kılam ben

Nice bu aşk oduna yakılam ben

Ölümden korkmazan be hey yârenler

Budur korkum yârdan ki ayrılam ben

Yunûs eydür senin aşkın yolunda

Varsam Mansûr gibi ber-dâr olam ben

Mutasavvıflar “Allah yolunda öldürülenler için “ölüler” demeyin. Hayır, onlar diridirler, fakat siz bilemezsiniz.” (Bakara, 2:154) ayetinin tefsirinde sadece şehitler değil, evliyaullahın da kastedildiğini belirterek ölüm kavramını bambaşka bir boyuta taşımışlardır. Bu konuda farklı düşünenlere, ayetin sonundaki “Siz bunu bilemezsiniz.” ifadesinden meselenin basit aklın alamayacağı derecede derin olduğunu hatırlatmakta fayda var. Mutasavvıflar bu hakikate binaen Somuncu Baba’nın meşhur ilahisindeki “Diriyiz dâim ölmeyiz, karanularda kalmayız, çürüyüp toprak olmayız, bize leyl ü nehâr olmaz…” gibi, “Âşıklar ölmez” düsturunu ilahilerinde çokça kullanmışlardır. Bu düsturun en güzel ifadesi ise Âşık Yûnus’un çok sevilen uşşak makamındaki ilahisinde mevcuttur:

Bu akl u fikr ile Mevlâ bulunmaz

Bu ne yâredir ki merhem bulunmaz

…

Yûnus öldü diye salâ verirler

Ölen hayvan imiş âşıklar ölmez.

Son söz niyetine Allah ve Resulünün âşığı ve dostu olduğunu iddia etmek, dünya hayatında sadece iddiadır. Tasavvufta böyle davranan iddia ve dava sahipleri hep eleştirilmiştir. Zira öyle Allah dostları vardır ki kendilerinin Allah katındaki değerini bilmezler. Mahur makamında bestelenen şu meşhur ilahi böyle iddia sahiplerine “Kim evliyaullah kim değil, kıyamet günü belli olacak!” diye güzel bir ders verir:

Gaflet ile Hakk’ı buldum diyenler